Maatwerk in de EU-regels: momentum aangebroken voor Vlaanderen?
nieuwsVlaams minister van Omgeving en Landbouw Jo Brouns (cd&v) wil twee aanpassingen op maat van Vlaanderen in de Europese omgevingswetgeving aandragen bij de EU. Nochtans stootten maatwerkaanvragen in de vorige legislatuur meestal op een droge njet. Wat geeft Brouns de overtuiging dat het deze keer wel zal lukken? “Met goede argumenten lijkt er vandaag wel meer mogelijk te zijn voor Vlaanderen dan enkele jaren geleden. Maar het zal niet makkelijk zijn”, aldus professor Europese Politiek Hendrik Vos (UGent). “Vlaanderen heeft in Europa een Calimero-reputatie van te veel de uitzonderingskaart te trekken.”
In zijn beide beleidsnota’s schuift Brouns de doelstelling naar voren om "in een zo vroeg mogelijk stadium de Vlaamse belangen te verdedigen in het Europees besluitvormingsproces". In zijn beleidsnota Landbouw neemt hij dit zelfs op als tweede overkoepelende strategische doelstelling. “Ik zal steeds ijveren voor een beleid dat de landbouwsector alle mogelijke kansen geeft en tegelijk inzet op verdere verduurzaming binnen het normerende kader dat de ecologische grenzen en de ruimtelijke impact van en op Vlaanderen respecteert”, laat hij optekenen.
In de beleidsnota Omgeving wordt dit voornemen geconcretiseerd in twee initiatieven. Zo zal hij ten eerste een doelfasering aanvragen op de Europese kaderrichtlijn Water. Vandaag haalt Vlaanderen de doelstellingen uit de Waterrichtlijnen en de Nitraatrichtlijn niet. “We stellen een gefaseerde aanpak voorop met ambities voor meerdere planperiodes. Zo onderbouwen we de korte- en langetermijnstrategie. Dit staat garant voor een ambitieus waterbeleid en rechtszekerheid voor onze economie en samenleving”, aldus Brouns in de beleidsnota. “Vlaanderen zal om een doelfasering vragen aan de Europese Commissie in het kader van een verbeterstrategie om de doelstellingen zo snel mogelijk te behalen en een vergunningenstop te vermijden.”
De procedure die daarin gevolgd zal worden, is nieuw. Dat duidt het kabinet van Brouns. “Maar Frankrijk heeft bijvoorbeeld wel al op een gelijkaardige manier doelfasering aangevraagd voor de Nitraatrichtlijn", klinkt het. “De doelstelling om ons water in een goede toestand te brengen tegen 2015, was een onhaalbare doelstelling. Dit neemt niet weg dat we de waterlichamen in een goede staat zullen moeten krijgen, maar de aanpak moet haalbaar en betaalbaar blijven.”
Kaderrichtlijn Water
De Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) is in 2000 van kracht gegaan en werd in 2003 omgezet naar Vlaamse wetgeving. Het grootste uitgangspunt van de KRW was om in 2015 een goede ecologische en chemische toestand te hebben in alle waterlichamen. Deze termijn kon onder voorwaarden verlengd worden naar 2027, waar België op ingegaan is. De kaderrichtlijn hanteert het 'one out, all out'-principe (OOAO-principe) bij de beoordeling van waterlichamen. Dit houdt in dat een waterlichaam pas als 'goed' wordt gezien wanneer dit aan de honderdtal gestelde criteria voldoet. Faalt een waterlichaam in één van deze parameters, dan wordt het als 'niet goed' geclassificeerd. Tot op heden voldoet slechts één van de 195 waterlichamen in Vlaanderen aan de KRW-doelstellingen.
Als tweede concrete maatwerkaanpassing wil Brouns een verschuiving aanvragen van specifieke SBZ-H-habitatdoelen en -grenzen voor gebieden waar uit onderzoek blijkt dat de instandhoudingsdoelen door klimaatverandering niet meer haalbaar zijn. “De wetgeving van vandaag bevat al uitzonderingen waarbij aanpassingen aan de doelen en grenzen mogelijk is. Daarbij moet aangetoond worden dat er voor een specifiek project geen alternatief is, dat er gecompenseerd zal worden en dat er een dwingende reden is. Dit is in het verleden al gebeurd”, aldus Bram Bombeek, woordvoerder van Brouns. “En dat zullen wij ook aanvragen.”
Kwaliteit oppervlaktewater verbetert, maar einddoel nog niet in zicht
27 september 2023De Habitatrichtlijn-doelstellingen
De Europese Vogelrichtlijn en Habitatrichtlijn uit respectievelijk 1979 en 1992 bepalen dat lidstaten gebieden moeten afbakenen voor het behoud of het herstel van natuur, waardevolle habitattypes, dier- en vogelsoorten. In Vlaanderen vertaalt zich dit naar 28 vogelrichtlijngebieden en 38 habitatrichtlijngebieden. Deze gebieden worden ook wel de Natura 2000-gebieden of Speciale Beschermingszones (SBZ) genoemd. SBZ-H verwijst specifiek naar de habitatrichtlijngebieden. Tegen 2050 moet Vlaanderen in deze gebieden een gunstige staat van instandhouding bereiken. Eén van de knelpunten om deze gunstige staat te halen zijn de stikstofverbindingen die uitgestoten worden door de landbouw, industrie, het verkeer en onze buurlanden om uiteindelijk neer te vallen in het SBZ-H-gebied. Daar hebben ze een vermestend effect waardoor sommige habitattypes erop achteruit gaan.
Volgens Natuurpunt is het aanpassen van sommige SBZ-H-gebieden omdat de doelstellingen niet meer haalbaar zouden zijn door klimaatverandering, een ‘drogreden’. "Ik vrees dat men het klimaat als drogreden gebruikt om de lat zo laag mogelijk te leggen om de milieudruk van stikstof aan te pakken”, aldus Anja Delief van Natuurpunt aan VRT NWS deze week. Delief zegt dat ze het voornemen met verbazing terugvond in het regeerakkoord en de beleidsnota van Brouns. "De Vlaamse natuur is al in heel slechte toestand. Dan zou je denken dat we die gaan proberen herstellen. Maar habitatgebieden verplaatsen en de grenzen aanpassen, dat is de omgekeerde wereld.”
Iedereen moet volgens het kabinet-Brouns met voldoende flexibiliteit en een open geest naar de natuurdoelen kijken. "In sommige gevallen kan de goede staat van instandhouding gewoon niet gehaald worden, zoals heide in sommige gebieden door droogte of invasieve exoten. Je kan in de huidige economische context niet van ons verwachten dat we geld steken in doelen die we toch nooit zullen of zelfs kunnen halen. Daarnaast wordt op andere plaatsen wel nog steeds ingezet om heide te creëren. Zo hebben we recent nog een groot project goedgekeurd in Genk waar weinig waardevol productiebos gekapt zal worden om heide te maken. Maar waarom zou het dan omgekeerd niet kunnen: heide spontaan laten verbossen?”
Zelfde vraag andere context
Brouns is niet de eerste die pleit om de habitats te verschuiven. In de vorige legislatuur heeft toenmalig minister van Omgeving Zuhal Demir (N-VA) dit plan ook al op tafel gelegd bij de Europese Commissie. Naar aanleiding van de boerenprotesten polste Demir in maart 2024 bij toenmalig Eurocommissaris voor Milieu Sinkevičius of er een optie was om de Natura 2000-gebieden te herzien, en of de habitatdoelen voor de zeer gevoelige gebieden als gehaald kunnen worden beschouwd zonder de kritische depositiewaarden te bereiken. Maar die deur werd vrij snel toe gegooid. Demir werd wandelen gestuurd met de boodschap dat alle lidstaten gelijk behandeld worden en een herziening of flexibiliteit van de habitatrichtlijn niet aan de orde is. Een aanduiding van gebieden ongedaan maken, zou enkel onder strikte voorwaarden kunnen. “Het gaat om lang vastgestelde regels die worden uitgevoerd, voor de door de lidstaten zelf aangeduide gebieden”, klonk het toen. “We zien geen reden waarom de doelstellingen niet gehaald zouden kunnen worden, ook in de zeer gevoelige gebieden.”
Als Vlaanderen dezelfde vraag zou stellen aan Europa, waarom zou het dan nu wel lukken? Het kabinet-Brouns maakt zich sterk dat de aanvraag voor aanpassingen deze keer wel kans maakt om groen licht te krijgen, mede door hun sterke onderbouwing. “We zullen ons niet met een kluitje in het riet laten sturen”, aldus Bombeek. “We kunnen perfect onderbouwen dat sommige doelstellingen gewoonweg niet haalbaar zijn. Voor sommige natuurtypologieën in bepaalde gebieden kan er nooit een goede staat van instandhouding verkregen worden omdat Vlaanderen een te hoge achtergrondstikstofdepositie heeft. Daarnaast willen we het ook breder trekken want eigenlijk zouden ook cultuurhistorische of sociaal-economische redenen voldoende moeten zijn om aanpassingen te krijgen. Denk hierbij aan de eeuwenoude abdij van Averbode.”
Er is een algemeen gevoel dat de slinger doorgeslagen is naar een teveel aan regels die gerespecteerd moeten worden
Daarnaast geeft het kabinet ook aan dat de Europese Unie ondertussen een nieuwe Commissie heeft die een andere richting aan het beleid kan geven. Een richting met nieuwe kansen voor Vlaanderen. Dat beaamt Vicky Marissen, partner bij EPPA, een consultancybedrijf gespecialiseerd in Europese politiek en besluitvorming, en professor aan het Europacollege. “De werkagenda van de nieuwe Europese Commissie is er nog niet, maar uit de missiebrieven van de nieuwe commissarissen kan er alvast een verandering in koers opgemerkt worden. Er is een algemeen gevoel dat de slinger doorgeslagen zou zijn naar een teveel aan regels die de verschillende economische sectoren moet respecteren. Die koersverandering komt er deels door de druk van de lidstaten, maar ook omdat het Europees Parlement deze legislatuur een eerder rechtse signatuur heeft.”
In deze veranderde context ziet ook Marissen een opportuniteit voor Vlaanderen om opnieuw zijn kans te wagen en maatwerkaanpassingen aan te vragen. “Maar het zal niet gemakkelijk zijn. In sé vraagt Vlaanderen daarbij om meer marge in de regelgeving te laten”, aldus Marissen. “Maar de wetgeving heeft een bepaalde vorm in Europa, waar niet iedere lidstaat zomaar zijn eigen ding mee kan doen. Toch zijn er bepaalde elementen die aanpassingen toelaten aan reeds opgestelde richtlijnen.” Daarnaast geeft Marissen mee dat er ook bijstellingen kunnen gebeuren aan de regelgeving hoe landen de Europese wetgeving moeten implementeren. “Hierbij kan geen volledige wetgeving aangepast worden, maar het kan wel een manier zijn om in de marges wat maatwerkaanpassingen te doen.”
Slechte reputatie
Ook professor Europese politiek Hendrik Vos (UGent) geeft mee dat het niet makkelijk zal zijn maar dat er wel mogelijkheden zijn. “Elke lidstaat heeft wel specificiteiten waarbij ze een uitzondering voor willen vragen. Deze kan de Commissie niet telkens allemaal inwilligen. Maar er zijn zeker kansen als er goed geargumenteerd en onderbouwd kan worden. Dat is in verleden ook al gebeurd”, duidt Vos.
Er wordt door onze reputatie met een negatief vooroordeel naar onze uitzonderingen gekeken
Al zit Vlaanderen volgens Vos met nog een extra moeilijkheid: onze slechte reputatie als het gaat over het opvolgen van landbouw- en milieurichtlijnen. “Vlaanderen heeft de reputatie om de hakken in het zand te zetten als het aankomt op klimaatwetten, zeker als er vergeleken wordt met Scandinavische landen die veelal resoluut voor zo’n wetgeving gaan en een voortrekker zijn. Uiteraard is onze situatie helemaal anders dan hen en heeft Vlaanderen ook wel een punt dat aangebracht kan worden in sommige dossiers. Maar omdat we het wat verknald hebben in het verleden, door te vaak onnodig op de rem te gaan staan, hebben we een Calimero-reputatie opgebouwd. Hierdoor is het niet meer zo gemakkelijk om uitzonderingen aan te vragen, ook al hebben we er legitiem recht op.”
Ook Vos geeft aan dat er een andere sfeer heerst in de coulissen van de Europese Commissie. “Je merkt dat verschillende landen op diverse punten vragen om uitzonderingen. Als de landen elkaar hierin steunen, dan zou dit voor meer mogelijkheden kunnen zorgen”, schetst Vos. “Dus ja, met goede argumenten lijkt er vandaag meer mogelijk te zijn voor Vlaanderen dan in de vorige periode. Maar algemeen zal het er wel op aankomen dat er zeer goed onderbouwd zal moet worden waarom iets specifiek niet mogelijk zou zijn voor ons als het bij vergelijkbare landen wel kan. Anders zal die Calimero-reputatie weer de kop opsteken en zullen er tegenargumenten komen over politieke onwil.”
Wij zijn Europa. Als wij tot de conclusie komen dat de maatregelen van Europa niet realistisch zijn, dat moet Europa zich aanpassen
Eenheidsworst afgeserveerd
Bombeek benadrukt dat Vlaanderen met deze maatwerkaanvragen niet probeert te ontsnappen aan zijn verplichtingen. “We blijven inspanningen leveren voor het milieu. Vlaanderen is in Europa de enige regio die concreet een aanpak heeft om stikstofuitstoot te verminderen. Dat kan de Commissie niet ontkennen. Het zou de geloofwaardigheid van de Unie aantasten dat er toch nog doelen gevraagd worden waarvan we wetenschappelijk kunnen onderbouwen dat ze niet realistisch zijn. Wij vinden dat de Europese Unie gebouwd moet zijn op twee principes: flexibiliteit en subsidiariteit (het principe dat beslissingen het beste op een zo lokaal mogelijk niveau worden genomen, tenzij een actie op een hoger niveau effectiever kan zijn red.) Dit is niet enkel het partijstandpunt, maar is ook zo opgenomen in het regeerakkoord”, geeft de woordvoerder van Brouns mee. “Wij zijn Europa. Dat betekent dat als wij tot de conclusie komen dat de maatregelen van Europa niet realistisch zijn, dat Europa zich moet aanpassen. Vlaanderen ziet geen meerwaarde in een Europese eenheidsworst.”
Maar wat als de EU toch halsstarrig blijft vasthouden aan haar algemene doelstellingen zonder flexibiliteit te geven? “Als de EU daar niet op wil ingaan, dan moet ze de consequenties onder ogen zien dat we zullen stoppen met die EU-maatregelen uit te voeren en er juridische procedures komen. Maar in vergelijking met de vorige legislatuur voelen we daar vandaag toch al meer realisme in”, benadrukt Bombeek. “Er is een besef dat de slinger doorgeslagen is. En we hebben er alle vertrouwen in dat deze nu de andere richting op zal gaan. Er is een duidelijke meerderheid in het Parlement die zeer kritisch kijkt naar de eenheidsworst en de traagheid waarmee Europa flexibiliteit aanbiedt om problemen voor de burgers op te lossen. Europa op maat van de regio’s en hun eigenheid, dat is wat we nu vragen.”
Het momentum lijkt er dus wel degelijk te zijn om aanpassingen op maat van Vlaanderen op de EU-tafel te leggen. Het is nu aan Vlaanderen om te bepalen of het dit momentum zal benutten of niet. “Als het ons nu niet lukt, dan zal het nooit lukken”, sluit Bombeek af.
