Fair trade van eigen bodem als het nieuwe normaal?

Soms heeft een krant amper woorden nodig om een probleem scherp te stellen. “De boer heeft geen macht meer”, blokletterde De Standaard vorige vrijdag boven een stuk over onleefbare inkomens van landbouwers. Van hoofdredacteur Karel Verhoeven kwam de suggestie voor een fair trade keurmerk dat de boeren in ons land een eerlijke prijs garandeert. “Een interessante piste, maar dat is niet even snel geregeld”, reageren Lily Deforce van Fairtrade Belgium en Gert Engelen van Vredeseilanden. “Belangrijker is de weg er naar toe, waarbij verschillende spelers uit het voedselsysteem - boeren, voedingsbedrijven, supermarkten, maatschappelijke organisaties - samenwerken om principes van eerlijke handel vast te leggen en afdwingbaar te maken.”

Wie geen zin had om bij het ontbijt een lang artikel te nuttigen, kon de bladzijde over het onleefbare landbouwinkomen omdraaien om de achterliggende oorzaak te ontdekken. Wat verderop in De Standaard stond namelijk een advertentie van Aldi: krielaardappelen voor 0,50 euro per kilo, biobananen voor 1 euro per kilo. Wie is het kind van de rekening van deze lage voedselprijzen?

Voor het boek #SavetheFoodture voerden Vredeseilanden en Fairtrade Belgium het afgelopen jaren rondetafelgesprekken met de verschillende actoren in de voedselketen. Daaruit leerden beide ngo’s dat de prijzenproblematiek maar op te lossen is als iedereen stopt met de zwarte piet naar elkaar door te schuiven. De boer vindt dat hij het slachtoffer is van de supermarkten. De supermarkten zeggen dat ze niet anders kunnen omdat de consument enkel het goedkoopste wil. En de consument? Die wil duurzame producten, vindt dat de supermarkten dat voor hem moeten oplossen maar als puntje bij paaltje komt, dan wil hij er niet voor betalen.

Aangepord door het pleidooi in De Standaard voor een fair trade keurmerk dat Belgische boeren een eerlijke prijs garandeert, kruipen Lily Deforce van Fairtrade Belgium en Gert Engelen van Vredeseilanden in hun pen. “Wie simpele oplossingen wil horen, moeten we ontgoochelen. Toch kunnen we uit eigen onderzoek en uit de vele gesprekken die we de voorbije maanden voerden- zie het boek #SavetheFoodture - een aantal elementen naar voren schuiven om de neerwaartse spiraal van kortetermijndenken te keren.”

Niet alleen de boer heeft volgens Deforce en Engelen geen macht meer. “Geen enkele supermarkt is bij machte om alleen iets te veranderen. Hoe groot hun omzet ook is, uiteindelijk zijn ze de gevangenen van een systeem dat kortetermijndenken beloont. Een supermarkt die zijn producenten meer zou betalen, moet hogere prijzen aanrekenen en verliest marktaandeel. Allemaal weten ze dat het hen in de toekomst zuur zal opbreken, maar zolang de muziek blijft spelen, is niemand gedwongen te veranderen.”

Om te beginnen, is er een nauwere samenwerking nodig tussen de spelers in de keten. “Innoveren op duurzaamheid vergt samenwerking. Geen groepsknuffels, wel empathie voor elkanders situatie en de bereidheid om te zoeken naar nieuwe business modellen die winsten en risico’s billijk verdelen. Werk aan producten die consumenten aanspreken omwille van kwaliteit en duurzaamheid, en niet enkel omwille van de prijs.”

Supermarkten en voedingsbedrijven hebben vaak geen idee welke producent er welk onderdeel van een product geproduceerd heeft, welke prijs de boer ervoor kreeg, of in welke werkomstandigheden er geproduceerd wordt. Pas als de transparantie doorheen de keten vergroot, worden pijnpunten blootgelegd en kunnen ze verholpen worden. Onafhankelijke audits kunnen een begin zijn, suggereren Deforce en Engelen.

Een volgend punt in hun betoog is dat het aankoopbeleid van supermarkten verder moet kijken dan de prijs. “Aankopers bij supermarkten worden vooral gehonoreerd voor de prijs die ze bedingen. Sociale en ecologische prestaties van het productieproces blijven buiten beeld. De mooi geformuleerde bedrijfswaarden moeten weerspiegeld worden in de aankooppraktijken. Duurzaamheidscriteria moeten dus opgenomen worden in de richtlijnen en evaluaties van aankopers.”

Om de consument mee in het bad te krijgen, hebben Fairtrade Belgium en Vredeseilanden geen moeite met het sturen van de aankoopbeslissing van de consument. “Geen keuze laten, is soms de beste keuze. Choice editing gebeurt al af en toe, bijvoorbeeld Colruyt en Delhaize die voor 100 procent duurzame vis gaan. Choice editing kan ook op een indirecte manier, door bijvoorbeeld minder duurzame fabrikanten een minder prominente plek in de rekken te geven.”

Als bedrijven verregaand investeren in milieuvriendelijkere productieprocessen en een betere verloning voor producenten, levert dit hen vandaag een concurrentienadeel op. Daarom is het nodig om onder supermarkten en voedingsbedrijven pre-competitief minimumdrempels af te spreken. Voor cacao en palmolie gebeurt dit al op internationaal vlak, in eigen land zijn er voorzichtige stapjes met bijvoorbeeld de rundsvleesindex. “Van deze schuchtere stappen moeten we sprongen maken”, klinkt het.

Beide ngo’s zien een rol weggelegd voor de overheid, om het speelveld gelijk te trekken. “Een vrije markt heeft waarden nodig: respect tussen handelspartners, transparantie, integriteit. Het is aan overheden om deze marksturende rol op te nemen door minimum duurzaamheidsnormen vast te leggen. Ook al is niet gemakkelijk, de overheid kan een afdwingbaar mechanisme scheppen om te verhinderen dat boeren onder de kostprijs moeten verkopen. En de overheid kan beginnen met het goede voorbeeld te geven door meer duurzaamheidscriteria op te nemen in lastenboeken voor openbare aanbestedingen.”

Een fairtradelabel of een ander duurzaamheidslabel is een belangrijk instrument om de consument een geïnformeerde keuze te laten maken. Maar achterliggend moet zo’n label alle partners in de voedingsketen aanzetten om van eerlijke handel en duurzaamheid het nieuwe normaal te maken. In Vlaanderen hebben de ketenactoren hiertoe een transformatieproject opgezet. “Het is een werk van lange adem, maar de situatie is urgent. Een gebrek aan ambitie is dus geen optie”, besluiten Lily Deforce en Gert Engelen.

Meer weten? Herlees de geVILT over #SavetheFoodture of bestel het boek bij Vredeseilanden.