INBO: “Waterschaarste en -overlast zijn uiting van een diepgeworteld probleem"

Een team van zeven INBO-wetenschappers, bijgestaan door 120 experten en beleidsmakers, boog zich twee jaar lang over de onderzoeksvraag of Vlaanderen op weg is om de doelen van de Europese Green Deal te halen. “De grondige analyse toont aan dat er voor het Vlaamse beleid nog stevige uitdagingen staan te wachten, niettegenstaande dat er de laatste jaren al betekenisvolle inspanningen werden geleverd”, aldus INBO.  De grootste vier uitdagingen volgens INBO zijn de droogte- en overstromingsproblematiek, klimaatverandering tegengaan, een samenhangend natuurnetwerk realiseren en de leefbaarheid in de steden verbeteren.

Waterschaarste en wateroverlast

De eerste uitdaging geschreven in het rapport is de droogte- en overstromingsproblematiek. “Valt er veel neerslag op korte tijd dan kunnen onze beken en rivieren die grote toevoer niet aan en zijn overstromingen het gevolg", aldus de INBO-onderzoekers. "Tegelijkertijd kampt Vlaanderen ook met droogte. Water dat snel afstroomt krijgt geen tijd om in de bodem te dringen en kan de grondwaterreserves niet aanvullen."

Naast schade aan de natuur, hadden de droogte en overstromingen van de voorbij jaren ook impact op de landbouw in Vlaanderen. Volgens het INBO-rapport betaalde het Landbouwrampenfonds in 2018 ongeveer 150 miljoen euro aan schadevergoedingen uit, in 2019 ging het om meer dan dertien miljoen euro. De schattingen van de socio-economische impact op de landbouwsector lopen sterk uiteen. Klimaatscenario’s schipperen tussen een waardetoename van de Vlaamse landbouwproductie met 5,5 miljoen euro per jaar of een waardeafname met 366 miljoen euro per jaar tegen 2050, ten opzichte van 2019.

Daarnaast is Vlaanderen één van de meest waterschaarse regio’s in Europa. Vlaanderen heeft een hoge bevolkingsdichtheid en er stromen weinig grote rivieren onze regio binnen. Bovendien is het waterverbruik in Vlaanderen voor onder andere de drinkwaterproductie en de industrie heel hoog in vergelijking met de jaarlijks beschikbare watervoorraad.

Advies

“De meeste experten zijn het erover eens dat een systeemherstel essentieel is om ons te beschermen tegen waterschaarste en -overlast”, stelt het INBO-rapport. “De nadruk moet liggen op natuurgebeaseerde, brongerichte maatregelen die water langer vasthouden en laten infiltreren, zoals houtkanten, bufferstroken, bodemontharding of minder draineren. En om echt effect te hebben moeten de brongerichte maatregelen op grote schaal en overal ingevoerd worden: in bebouwd gebied, in landbouwgebied en in de haarvaten van het watersysteem.” Bijkomend adviseren de INBO-onderzoekers ook om meer ruimte te maken voor waterberging en om de natuurlijke dynamiek van rivieren te herstellen.

Volgens INBO vormt de multifunctionaliteit van natuurgebaseerde oplossingen een belangrijke troef tegenover klassieke technische benaderingen. Naast waterinfiltratie en berging van overstromingswater, leveren goed functionerende ecosystemen ook andere voordelen op zoals waterzuivering, erosiebescherming, koolstofopslag, leefkwaliteit en herstel van de biodiversiteit.

Water-overdruk bij gewestplannen

Processen zoals infiltratie en waterberging vinden vaak plaats op privéterreinen of zijn vaak moeilijk verzoenbaar met de huidige ruimtelijke bestemming of het landgebruik in valleien. "De ruimtelijke ordening is te weinig afgestemd op het watersysteem en de belangen van private eigenaars wegen vaak door bij beslissingen over het ruimtegebruik", zodus het rapport. "Door water het belangrijkste sturende element in ruimtelijke processen te maken en dat ook expliciet uit te voeren in bestemmingsplannen, door bijvoorbeeld een overdruk ‘water’ te voorzien bij de gewestplannen, krijgen waterbeheerders meer hefbomen in handen om landgebruik en menselijke activiteiten beter af te stemmen op het watersysteem." Verschillende experten oordelen ook dat landbouwers op deze manier hun teeltkeuze en technieken beter zullen kunnen afstemmen op het fysische systeem. Zo zouden kapitaalintensieve teelten geweerd kunnen worden in overstromingsgevoelige gebieden.

Financiële prikkels

Brongerichte maatregelen zoals infiltratievoorzieningen en vernatting moeten breed uitgerold worden om effectief te zijn, volgens het rapport. Dat betekent dat veel meer private en publieke partijen erbij betrokken moeten worden. Volgens het rapport zouden financiële prikkels en marktmechanismen een belangrijke stimulans kunnen zijn om private landgebruikers te overtuigen om deze brongerichte maatregelen te nemen. Het rapport schuift een vrijwillige koolstofmarkt naar voren. “Een koolstofmarkt kan nieuwe inkomsten opleveren voor landbouwers en natuurbeheerders. Zo kunnen Nederlandse landbouwers via het project ‘Valuta voor Veen’ koolstofcertificaten verkopen die ze verdienen door veenweides te vernatten. De vernatting zorgt ervoor dat het veen bewaard blijft en geen koolstof uitstoot. De verkoop van certificaten compenseert de gemaakte kosten en de verminderde opbrengst van de landbouwers. ”Daarnaast zou ook de oprichting van een oeverfonds landbouwers kunnen aanzetten om oevers niet te bewerken en gecompenseerd te worden door het fonds.

“De middelen uit het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) worden ook vaak aangehaald als hefboom om het watersysteem in landbouwgebieden te herstellen”, stelt het rapport. Voorbeelden zijn de vrijwillige regelingen waarbij landbouwers vergoed worden om maatregelen te nemen die het milieu en de natuur ten goede komen. Zo kunnen landbouwers bijvoorbeeld houtkanten of perceelsranden aanleggen die de afstroming van regenwater afremmen. De subsidies helpen om een deel van het inkomensverlies te compenseren. “Omdat de bedragen gebaseerd zijn op het gemiddelde Vlaamse landbouwinkomen, bieden ze echter te weinig stimulansen in gebieden met kapitaalintensieve teelten", stelt het rapport. "Sommige betrokkenen gaan er dan ook vanuit dat dergelijke maatregelen niet of slechts zeer traag algemeen ingevoerd zullen geraken, tenzij ze verplicht worden.”

Om extra succes te hebben bij de droogte- en overstromingsaanpak stelt INBO ook vast dat er meer coördinatie en een hoger kennisniveau gehaald moet worden. “Versnippering en verkokering op vlak van coördinatie en kennis moet tegengaan worden”, zodus de INBO-wetenschappers. In Vlaanderen zijn er meer dan 100 waterbeheerders actief. Deze versnippering en verkokering van het waterloopbeheer werkt allerlei andere barrières voor een integrale wateraanpak in de hand. Hierdoor is er een versnippering van middelen en richten besturen zich te weinig op het algemeen belang, bovendien blijkt ook de coördinatie van het integrale waterbeleid op Vlaams niveau onvoldoende aan elkaar gekoppeld te zijn. “Versterk de coördinatie van het waterbeheer op landschapsniveau”, stelt het rapport voor als oplossing. “Een gebiedsgerichte aanpak zorgt voor maatregelen op maat van een gebied en voor een betere afstemming van bovenstroomse en benedenstroomse maatregelen.”

Ook kennisinstellingen zijn niet vrij van verkokering. Verschillende onderzoeksinstellingen en -afdelingen hebben zich gespecialiseerd in de deelaspecten van het watersysteem. En ook binnen de overheid zorgt de verkokering van kennis voor parallelle kennisontwikkeling. Zo gebruiken verschillende administraties verschillende watermodellen die met een specifiek doel ontwikkeld zijn, maar die modellen zijn relatief beperkt aan elkaar gekoppeld. De vergaarde kennis moet volgens het rapport meer samenhang vertonen en verder ontwikkeld worden.