Daarom zijn boeren boos: "Van naïeve oplossingen worden boeren knettergek"

Exact een jaar geleden overheersten de boerenprotesten in ons land de dagelijkse nieuwsuitzendingen. Niet alleen bij ons, maar in heel Europa kwamen boeren op straat. Ook in Nederland sluimerde de onvrede al langer, met gigantische boerenprotesten tot gevolg. Omdat Dick Veerman, hoofdredacteur van Foodlog, de Nederlandse nieuwswebsite over landbouw en voeding, het gevoel had dat hij onvoldoende uitgelegd kreeg waar die sluimerende onvrede bij de landbouwers vandaan kwam, besloot hij dat het tijd was voor een boek. “Het publiek werd in de nieuwsrubrieken platgeslagen met stereotypen, terwijl landbouw iets buitengewoon multifactorieel is. Ik vond het tijd dat dit eens uitgelegd werd in al zijn gelaagdheid”, zegt hij.

Tal van auteurs uit Nederland en Vlaanderen sprongen mee op de kar en geven in het boek, elk vanuit hun expertise, tekst en uitleg over de diepgewortelde frustraties bij de landbouwbevolking. Onder hen ook Joris Relaes, administrateur-generaal van ILVO, het Vlaams Instituut voor Landbouw-, Visserij- en Voedingsonderzoek. VILT bracht Joris Relaes en Dick Veerman samen, niet alleen om de oorzaken van de boosheid van de boeren te analyseren, maar ook om te zoeken naar oplossingen.

Is dat in Vlaanderen ook zo?

Relaes: "Dat spanningsveld tussen het collectieve en het individuele speelt hier ook, zeker op ruimtelijk vlak. Collectief willen we bijvoorbeeld zoveel mogelijk agrarisch gebied behouden, maar micro-economisch willen mensen zoveel mogelijk waarde van hun grond maken en hebben ze er vaak geen probleem mee dat die grond voor zonevreemde activiteiten wordt gebruikt wanneer ze hun activiteiten stopzetten. Dat is ook de reden waarom regeringen in Vlaanderen al jaren beloven dat ze iets aan de zonevreemde toestanden zullen doen, maar dat het eigenlijk nog niet gelukt is. De microbelangen van individuele bedrijven en boeren die stoppen in de landbouw botsen met het macrobelang om de landbouwgrond te vrijwaren. Maar wij vertrekken natuurlijk vanuit een ruimtelijke wanorde die nog groter is dan in Nederland."

Veerman: "Al komen we in Nederland stilaan wel in Vlaamse toestanden. Vandaag zijn er boeren die zich omwille van de stikstofperikelen laten uitkopen. Maar wat gebeurt er daarna met die bedrijven? Daar is geen beleid voor en dus neemt de wanorde toe."

Moeten we sneller durven zeggen dat kleine boeren ermee moeten ophouden?

Relaes: "Ik vertaal dat anders. De kleine boeren die kiezen voor een niche, die hebben zeker een toekomst, ik zie eerder problemen bij de kleine middenklasse-boerderijen. Zij hebben in het verleden geen duidelijke keuze gemaakt, ze hebben zich niet gespecialiseerd of ze kunnen niet doorgroeien. Dit type bedrijven staat sterk onder druk. Elk jaar stoppen er in Vlaanderen 800 tot 1.000 landbouwbedrijven. Vandaag is er te weinig aandacht voor die groep. In het boek stel ik een warme sanering voor hen voor. Dat betekent niet dat ze volledig uitgekocht moeten worden, maar er moet wel beleid rond gevoerd worden. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat die gronden in landbouwgebruik blijven? Hoe kunnen we ervoor zorgen dat die bedrijfsgebouwen niet staan weg te kwijnen in het landschap maar eventueel afgebroken worden, wat de open ruimte ten goede komt?"

Niet iedereen zal dit graag horen...

Relaes: "Het zou nochtans geen taboe mogen zijn dat er bedrijven zijn die het heel moeilijk hebben. Als ik ga speechen over landbouw, zeg ik dat ook vaak: “Het gaat heel goed in de landbouw, maar het gaat ook heel slecht”. De bedrijven waar het slecht mee gaat, moeten we meer helpen en begeleiden, wat Boeren op een Kruispunt vandaag al een stuk invult. Want vergeet niet, dat gaat niet alleen om oudere landbouwers, maar soms zijn de bedrijfsleiders nog jong. Zij kunnen misschien elders in de economie aan de slag."

Ondertussen wordt het kleinschalige landbouwbedrijf op een voetstuk geplaatst door sommige beleidsmakers en belangengroepen?

Relaes: "In Vlaanderen hebben we zeker bij de vorige regering gezien dat kleine bedrijven op een podium werden gezet. Dat botst ook op weerstand bij de boeren, want zij beseffen dat dit niet kan. We gaan geen steden voeden met de korte keten. Vandaag wordt maar 1,2 à 1,4 procent van het totale volume aan landbouwproducten dat wij produceren, afgezet in de korte keten. Het is een mooi verdienmodel voor sommige bedrijven, maar niet geschikt om op macroschaal het land mee te voeden." 

Veerman: "Naïeve oplossingen als kleinschaligheid domineren in de politiek. Daar worden boeren knettergek van, want ze weten dat het geen oplossingen voor iedereen zijn. Grotere bedrijven sluiten qua kostprijs beter aan bij hun afnemers én kunnen tegelijk beter voldoen aan alle milieueisen. Maar voor progressieve politici en ngo’s is het een taboe geworden om zo te denken."

Hoe komen we los van die naïeve oplossingen?

Relaes: "Ik denk niet dat je een bepaald landbouwmodel naar voor moet schuiven. De economie zal dat wel bepalen. Je moet wel een paar uitgangspunten naar voor schuiven. Stel nu, en het zal sommige mensen misschien controversieel in de oren klinken, dat je zegt dat we een heel sterke aardappelsector hebben en dat we die willen behouden omdat die goed is voor de tewerkstelling en de economie, ook al zorgt die vandaag voor druk op het milieu. In plaats van te zeggen dat de aardappelteelt hier moet stoppen omdat hij voor een milieuprobleem zorgt, zou je het kunnen omdraaien en stellen dat je de teelt hier wil behouden en bekijken hoe je dat milieuprobleem kunt oplossen. Maar daarvoor moet de verwerkingssector mee aan tafel. Zij hebben er alle belang bij dat zij zich hier kunnen blijven bevoorraden. Dus als je zoekt naar oplossingen voor bijvoorbeeld het mestprobleem, moeten niet alleen de landbouworganisaties mee rond de tafel, maar ook de verwerkende sector."

Veerman: "Nederland en Vlaanderen zijn een belangrijke ontwikkelcluster voor de wereld geworden. Door de aanwezigheid van een grote versindustrie is er bijvoorbeeld ook een bedrijfstak die verpakkingen en koeltechniek heeft ontwikkeld. Die uitgebreide cluster van bedrijven is van niemand, maar als onderdelen uit de muren van het organisch gegroeide bouwwerk van bedrijven die elkaar versterken in hun innovatievermogen verdwijnen, stort het uiteindelijk in elkaar. Dat begint bij het verdwijnen van de primaire sector, de boeren. In Nederland zie je terughoudendheid bij de grote bedrijven om hun productie in eigen land te beschermen omdat de politiek er niet meer uitkomt om ruimte voor boeren maken. Toch hebben ze er belang bij."

Hoe bedoel je?

Veerman: "We moeten ons afvragen wat de waarde is van onze agrofood-cluster. Hebben we iets van waarde in handen? Zo ja, wat is die waarde en vinden we het belangrijk om die hier te behouden? Als het antwoord daarop ja is, dan kan je gaan bekijken hoe je dit in overeenstemming kan brengen met je doelen op het vlak van milieu en natuur. Laat de ideologische denkbeelden en taboes van alle kanten even los en kijk eens rustig naar wat we wat samen van waarde vinden en de ruimte die we daarvoor willen maken. En daar knelt vaak het schoentje, daar praten we wel tegen elkaar over, bijvoorbeeld in het parlement, maar niet met elkaar. Luisteren helpt, maar we zitten vast in zenden en drammen. Onderwijl maken verwerkende bedrijven hun keuze en beginnen ze grondstoffen vanuit het buitenland in te kopen. Ik denk dat het een kwestie van tijd is dat ze ook hun fabrieken verhuizen naar de plek waar de meerderheid van hun grondstoffen groeit."

In het boek staat ook dat er vooraf een aantal knopen moeten doorgehakt worden vooraleer je kan nadenken over de toekomst van de landbouw. Wat bedoel je daarmee?

Relaes: "Je moet een aantal basisprincipes vastleggen. Denemarken heeft bijvoorbeeld gekozen voor grootschalige exportgerichte maar zeer duurzame landbouw, terwijl Zweden, door de dreiging vanuit Rusland, resoluut gekozen heeft voor voedselautonomie. Dat zijn duidelijke uitgangspunten. Vervolgens moet je daar een extra laag bovenop leggen. Zo kan je bijvoorbeeld bekijken hoeveel landbouwers je daarvoor nodig hebt. Je zou het belangrijk kunnen vinden dat dorpen niet leeglopen en dus wil je kleine boeren maximaal aan boord houden, zoals in Frankrijk, maar dan gaat het, zoals Dick zei, over sociaal beleid. Dus ja, het gaat om keuzes maken en er vervolgens naar handelen. Als keuzes moeilijk zijn en er niet kan gekozen worden, ook dat kan een vaststelling zijn, dan vind ik dat we dat ook eerlijk moeten zeggen."

Veerman: "Eigenlijk moeten we starten vanuit de vraag: Wat zijn de functie en meerwaarde van de landbouw en de daaraan gekoppelde cluster van bedrijvigheid en ontwikkeling? Dat is een open, niet-ideologische vraag die het gesprek over wat we willen boven het ideologische uit kan tillen. Vandaag zit er te veel versimpelende ideologie in het debat die het echte gesprek vertroebelt. Daarmee wil ik niet zeggen dat ideologie fout is - we kunnen niet zonder - maar wel dat het echte gesprek is verzand in geharnaste posities waarin we niet meer naar elkaar kunnen luisteren en dat ook niet willen omdat velen wel heel erg geloven in hun eigen gelijk."

In het boek wordt gezegd dat er fouten zijn gemaakt als het gaat over natuur- en milieubeleid. Welke fouten zijn dat?

Veerman: "We hebben te lang om de hete brij heen gedanst. Eigenlijk moest er een krimp van de veestapel plaatsvinden, al in de jaren ’70-’80, in ons dichtbevolkt land, maar tegelijk moest ook de ruimte herverdeeld worden. Wat wil je waar? Pas dan kan je je milieu- en natuurwetgeving zinvol vormgeven. Dat is niet gebeurd en dus heb je een veel te strenge generieke wetgeving."

Relaes: "De ruimtelijke ordening is inderdaad een groot probleem. Ik heb destijds meegewerkt aan het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen met daarin vastgelegd het aantal hectares bestemd voor landbouw, voor natuur, enz. Maar de grootste moeilijkheid zijn de zonevreemde toestanden binnen het agrarisch gebied. In Antwerpen bijvoorbeeld wordt meer dan 30 procent van het agrarisch gebied niet meer gebruikt voor landbouw. Je kunt dat de politici verwijten, maar eigenlijk zijn we daar allemaal schuldig aan, want we willen op het platteland wonen of er recreatieactiviteiten ontwikkelen. En landbouwers willen nog iets verdienen als ze stoppen en hun hoeve verkopen."

Er wordt ook gesproken over het stereotype van ‘zielige boer’ in het boek. Vanwaar komt dat stereotype en waarom is het zo hardnekkig?

Veerman: "Zolang een boer ondernemend denkt en zelf keuzes maakt, bestaat die zielige boer niet. Ik denk dat een aantal groepen, zoals de groene en linkse beweging, blij zijn met dat beeld van de zielige boer. Ze hebben er sympathie voor omdat die in hun ogen meer milieuvriendelijk is en kunnen zich op die manier keren tegen het grootkapitaal dat alles overheerst."

Relaes: "We moeten afstappen van het idee dat landbouw alleen een manier van leven is, want dan zitten we eigenlijk in overlevingslandbouw, zoals we in Afrika kennen. Dat is in Vlaanderen niet het geval. Maar de tijd van boeren die geen keuzes maken, gaan betogen als de prijzen niet goed zijn en denken dat de overheid voor hen alles kan oplossen, is voorbij. Het moeten agrarische ondernemers worden, voor zover ze dat nu al niet zijn. En of dat dan van een klein of een groot bedrijf is, dat maakt dan eigenlijk niet uit. Er zijn veel strategieën mogelijk. Ik denk daarom dat het heel belangrijk is om landbouwers meer economische en ondernemer-skills te geven, niet alleen in te zetten op het technische aspect. In dat opzicht vind ik het ook goed dat we stoppen met het pure gezinsbedrijf naar voor te schuiven als het enige zaligmakende model. En moeten we bijvoorbeeld niet eens goed onderzoeken of een vorm van franchisemodel à la Delhaize niet toepasbaar is in de landbouw? Kwestie van onze gezinsbedrijven voor een aantal taken te ontzorgen. Of is dit iets voor de coöperatie 2.0?"

"Net als we ook moeten kunnen zeggen dat mensen die bijvoorbeeld technisch heel vaardig zijn, maar die niet geïnteresseerd zijn in ondernemerschap of administratie, misschien meer geknipt zijn om in loondienst te werken op een landbouwbedrijf in plaats van zelf een bedrijf te leiden. Tegelijkertijd gaat een ondernemer die geen technische kennis heeft, ook niet ver springen. We moeten dat meer bespreekbaar maken."

Veerman: "Ik denk dat we vandaag nog veel te veel vertrekken van die kmo die geleid wordt door één man, met bij manier van spreken anderhalve man en een paardenkop eromheen, die we in staat moeten stellen om toch maar boer te blijven. Maar dat is kortzichtig, dat businessmodel klopt niet meer. Landbouwers hebben een rol in ketens met heel grootschalige afnemers terwijl de milieu-, landschaps- en natuureisen in ons dichtbevolkte gebied zo hoog zijn geworden dat het boerenbedrijf zich wel moet ontwikkelen tot een professionele onderneming met een meerhoofdig management en staf."

Tot slot, hoe maken we boeren opnieuw blij?

Veerman: "We kijken dus niet alleen verkeerd naar de boer, maar hij krijgt ook al die onzin-ideeën over landbouw over zich heen. Beide zaken moeten aangepakt worden."

Relaes: "Op een eerlijke en open manier met de boer praten en al die taboes durven benoemen, is een eerste stap. Daarbij naïeve oplossingen naar voor schuiven, werkt niet. Ik spreek vaak met landbouwers en je merkt wel dat ze weten wat er moet veranderen. Bovendien moeten we ook uitleggen dat het voor het beleid niet altijd eenvoudig is om rekening te houden met alle facetten tegelijkertijd. We moeten in feite loskomen van het abstracte ideologische gevecht en veel meer kijken wat de realiteit op het landbouwbedrijf is. Samen met boeren kijken naar de doelstellingen en hoe die gerealiseerd kunnen worden. Maar dat moet in kleine groepen gebeuren, niet op Belgisch of Vlaams niveau, dan krijg je gewoon het typische spel tussen landbouw- en milieuorganisaties die elk bij hun standpunt blijven. Ik geloof meer in duizend-en-één kleine gesprekken dan in één allesomvattende landbouwvisie. Ik denk dat dit boek alvast heel wat achtergrond kan meegeven om die gesprekken op gang te brengen."

Het boek 'Daarom zijn boeren boos. De werkelijkheid achter de verhalen' is te koop bij uitgeverij Prometheus voor 22,99 euro voor de paperback-versie en 13,99 euro voor het e-book.