Tien jaar na fietstocht boerenwelzijn: “We zullen nog veel werk hebben”

Boeren staan er niet voor gekend om snel de emotionele toer op te gaan. Problemen pak je alleen aan, inwendig of op het veld. Maar het is heus niet abnormaal dat de onzekere tijden voor landbouwers er ook emotioneel op inhakken. Stress, depressies en verdriet kunnen iedereen treffen, en niet in het minst mensen wiens hele doen, hebben en houden met regelmaat in vraag wordt gesteld. Vele boerinnen fietsten tien jaar geleden mee voor het mentaal welzijn van boeren en boerinnen. De toenmalige landbouwminister Joke Schauvliege (cd&v) en Vlaanderens favoriete landbouwfangirl Dina Tersago reden mee.

Tien jaar later blijft het thema relevanter dan ooit. Dat blijkt niet enkel uit de vele boeren die jaarlijks aankloppen bij Boeren op een Kruispunt. In 2019 startte op vraag van de minister Schauvliege een specifiek onderzoek door ILVO over het welbevinden van boeren en boerinnen. Ferm voor Agravrouwen werkte hieraan mee. Daaruit bleek dat 48 procent van de landbouw(st)ers vindt dat hun werk hen mentaal uitput, en dat er een probleem is met mentaal welbevinden.

Die landbouwkennis blijkt vaak cruciaal om boeren te helpen. “We gaan holistisch te werk”, zegt Verté. “We kijken zowel naar het bedrijf als het gezin. We kunnen bijvoorbeeld een koppel over de vloer krijgen die kampt met een relatiecrisis. Is hun conflict er gekomen door financiële problemen, dan is het belangrijk om ook de bedrijfsproblematiek aan te kaarten. Maar we zullen een boer nooit dwingen naar een psycholoog te gaan. Ze moeten het zelf willen.”

‘Problemen? Die werk je weg’

Volgens Verté is het niet altijd evident om boeren te leiden naar de steun waar ze nood aan hebben. “Er zit waarheid in de gedachte dat boeren niet makkelijk over emotionele problemen praten”, zegt Verté. “Dat zit er van jongs af aan ingelepeld. In West-Vlaanderen zeggen we: “We werken wat harder en het komt wel goed.” Wat dat betreft waardeer ik organisaties als Ferm. Boerinnen durven doorgaans sneller hulp zoeken, en via de vrouw kunnen we vaak ook de man bereiken.”

Hoewel de aandacht voor mentale problematieken de afgelopen jaren is toegenomen, blijft het fenomeen binnen de landbouwsector vrij onderbelicht. “Nochtans zijn landbouwers een kwetsbare groep wat betreft het suïciderisico”, zegt Verté. “Eén vijfde van onze aanmeldingen halen suïcide aan bij aanmelding of in een later gesprek. Vandaag zijn er geen cijfers in welke mate landbouwers de suïcidecijfers vertegenwoordigen, maar er is een Vlaams actieplan om de beroepsgroepen in de toekomst te monitoren. In Frankrijk doet men dit nu al, en daar ziet men dat er 600 landbouwers per jaar zelfmoord plegen. Daar is het een zeer groot probleem. Ik veronderstel wel dat de situatie in Vlaanderen minder erg is, maar boeren blijven een risicogroep.”

Onderaan de ladder

In het najaar van 2020 publiceerde ILVO een studie over de grootste stressfactoren bij landbouwers. Zeven kernzaken werden uitgelicht, waaronder de regelgeving, de zwakke onderhandelingspositie, financiële onzekerheden, een onzeker toekomstperspectief, prestatiedrang en waardering; beroepsrisico’s en de veeleisendheid van hun beroep. “Landbouwers zijn fier op wat ze doen. Maar als je hen vraagt om zichzelf op een sociale ladder te plaatsen, zetten ze zich helemaal onderaan”, zegt Verté. “Ze geven de mensen drie keer per dag eten, werken hele dagen door, vaak zonder vakantie, en voelen zich daar niet voor gewaardeerd.”

Het team van BoeK is vandaag dubbel zo groot is als vier jaar geleden, met reden. “Als ik zie wat er allemaal afkomt op onze boeren, denk ik dat onze organisatie nog veel werk zal hebben. Zowel op het bedrijfsmatige als psychosociale vlak. Het enige wat we daaraan kunnen doen, is hen zo goed mogelijk adviseren en begeleiden. En hopen dat we er de nodige middelen voor blijven krijgen. Momenteel werken we zonder wachtlijsten, en dat willen we graag zo houden.”

Gebrekkige kennis

Amandine is vertegenwoordiger van de akkerbouwers bij Ferm, en beheert samen met haar gezin een bedrijf in vleesvee en loonwerk. “De manier waarop landbouw de voorbije jaren in de media is verschenen, heeft veel boeren geen deugd gedaan”, zegt ze. “Mijn zoon vindt het niet fijn hoe hij op school boodschappen krijgt te horen als ‘vlees is slecht’, terwijl hij leeft op een veebedrijf. Dat geldt voor vele sectoren die onder vuur liggen. Denk maar aan het sproeien met gewasbescherming. De middelen die we vandaag gebruiken, zijn sterk verdund en minder agressief dan vroeger, wat maakt dat we vaker moeten uitrijden. En hierdoor denken mensen dat we net meer gewasbescherming gebruiken dan vroeger. Het tegendeel is waar. Meer landbouwkennis bij het grote publiek zou hier helpen.”

De imagoschade die de boerenstiel geleden heeft, is volgens Amandine niet te onderschatten. “Voor veel mensen is hun job iets waar ze fierheid uit scheppen. Een deel van hun identiteit. Dat is des te meer waar voor boeren. Hun job is niet zomaar een job, maar een leven. Het wordt zwaar onderschat wat de afbreuk aan het boerenimago bij hen teweegbrengt.”

Administratieve lasten

Maar sociale perceptie is lang niet het enige waar landbouwers van wakker liggen. De voorbije jaren brachten veel onzekerheid met zich mee. “De wetgeving verandert om de paar jaar, maar de investeringen die je doet op een landbouwbedrijf lopen over een veel langere termijn. Als je je vergunning kwijtspeelt nog voor je je investeringen hebt terugverdiend, zit je met een groot probleem.”

Een luchtje scheppen tegen de stress is er niet altijd bij, want door administratieve lasten zitten boeren steeds vaker op hun bureau in plaats van op hun veld. “Administratie is een fulltime bezigheid geworden”, zegt Amandine. “En het leidt tot veel spanningen binnen boerengezinnen. Meestal houdt slechts één partner zich bezig met het administratieve luik binnen het bedrijf, en die persoon krijgt dus ook de taak om aan de partner uit te leggen waarom bepaalde, onlogische wetgeving toch opgevolgd moet worden.”

Vast op het bedrijf

De lange waslijst aan kopzorgen wordt aangevuld door andere, onvermijdbare aspecten van de boerenstiel. “Het is een leven met weinig structuur”, zegt Amandine. “Een veehouder moet dag en nacht paraat staan voor zijn dieren, een akkerbouwer moet voortdurend inspelen op het weer. Je bent er meer dan fulltime mee bezig. Het gebeurt dus dat sommige boeren zich gevangen voelen op het bedrijf. Ze gaan gebukt onder financiële stress, of de werklast die soms onmogelijk hoog ligt. En anders dan bij een andere job, heb je als boer heel je hebben en houden geïnvesteerd in je bedrijf.”

“Sommige boeren hebben het gevoel dat ze vastzitten in hun bedrijf”, zegt Amandine. “Als landbouwer kan je niet zomaar wisselen van job. Maar er zijn wel mensen die na een goed gesprek besluiten om hun bedrijf niet stop te zetten, maar het gewoon over een andere boeg te gooien. Denk maar aan een nieuwe teelt, of een hoevewinkel die naast cliënteel ook sociaal contact biedt. Zo kunnen ze opnieuw meer vreugde vinden binnen hun beroep.”

Nood aan zekerheid

De organisatie Ferm is tevreden over de toegenomen aandacht voor mentale gezondheid, maar blijft wel enkele werkpunten aanhalen. “Het welbevinden van boeren en boerinnen is eindelijk op de kaart gezet en er wordt gewerkt aan initiatieven om dit welbevinden te verbeteren”, klinkt het. “Maar het blijft nodig verdere inspanningen te leveren omwille van de grote onzekerheid waarmee de sector kampt. Stress en onzekerheid zijn de voorbije jaren niet verminderd. Land- en tuinbouwers hebben meer dan ooit nood aan rechtszekerheid, aan een duidelijk vergunningskader, mogelijkheden om te ondernemen en een eerlijke prijs.”