Lessen uit de energiecrisis: "Serrebedrijven positioneren zich als sleutelspelers in de energietransitie"

Herman Marien (63) werkt bij de Thomas More Hogeschool in Geel, waar hij verbonden is aan het Kenniscentrum Glastuinbouw. Daarnaast ondersteunt hij de WKK-coöperatie WOM, een organisatie van 150 leden-glastuinbouwers. Samen met de telers heeft hij de afgelopen jaren de energiecrisis van dichtbij meegemaakt. De energiecrisis begon twee jaar geleden als gevolg van de Russische invasie in Oekraïne en liet diepe sporen na in de glastuinbouwsector. Jarenlang schommelden de gasprijzen rond de 15 euro per MWh. Tijdens de energiecrisis bereikten ze echter een piek van 250 euro. Het gevolg was dat de glastuinbouw in de winter van 2022-2023, enkele uitzonderingen daargelaten, koud ging.

Twee jaar later lijkt de situatie genormaliseerd. Het belichte serreseizoen is deze maand begonnen en het gros van de Vlaamse wintertelers (naar schatting zo’n 150 hectare, red.) is inmiddels in bedrijf. Recent zit de gasprijs echter weer in de lift. Houdt de sector zijn adem in? Wat hebben de serretelers geleerd? Wij vroegen het aan wkk-specialist Herman Marien.

Hoe heeft de energiecrisis erop ingehakt in de glastuinbouw?

Herman Marien: "De impact van de energiecrisis twee jaar geleden op de glastuinbouw was enorm. De gasprijs ging ineens van 15 à 20 euro per MWh naar 250 euro MWh. Hierdoor was het niet rendabel om te belichten voor de groenteteelt, wat leidde tot een vrijwel stilgevallen productie in de winter van 2022-2023. Behalve een impact op de productie, heeft de energiecrisis toen ook een financiële krater geslagen bij sommige bedrijven. Bedrijven hadden prijzen voor stroomleveranties vastliggen, maar zagen de flexibele gasprijzen plots exploderen. Dit heeft een aantal ondernemers veel pijn gedaan."

Inmiddels zijn de gasprijzen weer genormaliseerd. Hoe staat de sector er nu voor?

Marien: "Ik denk dat de meeste telers met belichting hun lampen weer hebben aangezet en deze winter in productie zijn. Door te belichten kun je je productieperiode rekken en afnemers continuïteit bieden. Dat heeft een grote meerwaarde. De gasprijzen lagen een tijd weer op 25-30 euro per MWh, waarmee er rendabel geteeld kan worden, maar inmiddels zitten de prijzen alweer een tijdje in de lift. Vandaag (22 november) kostte een MWh gas bijvoorbeeld 49 euro. Als dit te lang aanhoudt, zullen de telers hun lichten weer doven."

Hebben de telers dan niets geleerd van de energiecrisis?

Marien: "Integendeel. De energiecrisis was extreem leerzaam en heeft bedrijven gedwongen hun energiegebruik en efficiëntie onder de loep te nemen. Er worden nu minder risico's genomen. Gas wordt voor een belichte winterteelt een half jaar tot een jaar op voorhand vastgelegd en gasaankoop is directer verbonden met stroomverkoop. Als de gasprijs stijgt, nemen normaal ook de elektriciteitsprijzen toe waarmee de tuinder het energievraagstuk onder controle tracht te houden. Wel kan het natuurlijk leiden tot productieverlies, want bij hoge stroomprijzen blijven de lampen toch uit. Daarnaast hebben diverse technologieën de sector ook weerbaarder gemaakt en beter uitgerust voor de bestaande energiemarkten."

Als men het gas heeft vastgelegd, waarom zouden de huidige energieprijzen dan reden zijn om de lampen te doven?

Marien: "Nee, dat bedoel ik niet. De lopende teelten zullen wel verder gaan. Daarvoor ligt in de meeste gevallen de prijs van het benodigde gas voor een groot gedeelte vast. Ik doelde op de toekomstige teelten. Aan de huidige prijzen van 49 euro zullen telers wellicht geen gas vastleggen en zal er uiteindelijk – als de prijs niet zakt – weer geen winterteelt zijn. De notie van jaarrond productie van verse groenten is door de energiecrisis wel wat op losse schroeven komen te staan."

Kan de glastuinbouw zonder fossiele input?

Marien: "Jawel. Er wordt nog steeds gekeken naar geothermie waarbij je warmte uit de grond haalt. Door een nieuwe technologie zou dat niet alleen in de regio Turnhout mogelijk zijn, maar ook in Roeselare. Maar hier zitten we nog in een oriënterende fase. Behalve geothermie liggen er mogelijkheden op het gebied van warmte- (en CO₂-) uitwisselingen met de industrie."

"Daarnaast heeft de sector grote stappen gezet op het gebied van elektrificatie. En dit vooral na en door de energiecrisis. Zo vinden warmtepompen ingang en maken vooral de zogenaamde e-boilers hun opmars. E-boilers kunnen gebruikt worden voor het verwarmen van de serre. Voor de belichting van teelten kan ook stroom van het net gebruikt worden. En doordat veel bedrijven overgeschakeld zijn op LED-verlichting de voorbije jaren, is de energie-efficiëntie sterk verbeterd. In Vlaanderen wordt de omschakeling gewaardeerd, maar in Nederland wordt de omschakeling extra gestimuleerd door een ruime investeringssteun."

"Een aandachtspunt op dit moment is nog de CO₂. Waar dat in de maatschappij als een probleem gezien wordt, is het bij serrebedrijven essentieel voor de groei van planten. CO₂ wordt hoofdzakelijk opgewekt door gasverbranding. Telers kunnen wel extern CO₂-aankopen, maar deze is duur."

Zijn hier geen alternatieven?

Marien: "CO₂ speelt een essentiële rol in de groei van planten, maar wordt voornamelijk via gasverbranding opgewekt. Extern CO₂ aankopen is mogelijk, maar duur. Daarom kijkt de sector naar efficiëntere manieren om CO₂ te gebruiken. Onderzoek naar zuivering en opslag van CO₂, zoals bij Thomas More Hogeschool, biedt perspectieven. Daarnaast is er potentieel om CO₂ van de industrie te hergebruiken via CCU-technologie (Carbon Capture & Usage)."

Minister van Landbouw en Omgeving Jo Brouns gaf in zijn beleidsnotitie aan te willen kijken hoe de uitbetaling van wkk-certificaten (op vrijwillige basis) gekoppeld zou kunnen worden aan de stroombehoefte. Wat wordt hiermee bedoeld?

Marien: "De voorbije jaren is zonne- en windenergie een steeds belangrijker aandeel in de energiemix gaan spelen. Dat brengt ook een risico met zich mee. Op momenten dat de zon niet schijnt en het niet waait, wordt er te weinig energie geproduceerd. Daardoor is een black-out mogelijk met alle gevolgen van dien. Op deze momenten moet de energieleverancier een beroep doen op producenten die flexibel stroom kunnen leveren. Dat kunnen de glastuinbouwers met WKK’s zijn. Dat mechanisme wil Brouns wellicht stimuleren."

Wat vindt u hiervan?

Marien: "Ik vind dit heel positief. De glastuinbouw zou graag zijn taak opnemen als de maatschappij hierom vraagt. Ik zie het als een soort van herwaardering van de WKK-installatie en zou graag willen meedenken hoe deze plannen praktisch uit te voeren zijn."

Wat vindt u van de nadruk op wind en zonne-energie?

Marien: "De overheid stuurt aan op een elektrificatie van de maatschappij. Daardoor zal het elektriciteitsverbruik de komende jaren sterk stijgen. Voor de invulling van deze extra vraag bouwt de overheid vooral op groene energie. Er moet tegen 2030 twee keer zo veel zonne-energie opgewekt worden en 2,5 keer zo veel windenergie. Het vermogen zon moet van ± 8 GW naar + 16 GW en wind van ± 5.5 GW naar + 13 GW. En dan nog zullen thermische gascentrales een deel van de weggevallen nucleaire elektriciteitsproductie moeten opvangen Dat klinkt in theorie perfect, maar er zijn momenten dat er geen groene energie opgewekt kan worden en dan zou je zonder stroom kunnen zitten."

Maar er zijn momenten dat er meer dan genoeg is. Die kan je toch opslaan? Energieleveranciers investeren mede daarom in batterijparken.

Marien: "Alhoewel dit megagrote batterijparken zijn, kunnen ze maar een beperkt gedeelte van de energie opslaan. Daarnaast kunnen batterijen maar één keer opgeladen worden. Als ze vol zitten, kun je nergens met de stroom naar toe, ook al wek je te veel op. In de glastuinbouw daarentegen kan flexibel gestockeerd worden, al is ook wel de periode beperkt. In de tuinbouw zien we immers een sterke opkomst van de e-boilers. Waar deze apparaten twee jaar geleden nagenoeg onbestaanbaar waren, staat er nu voor 100 Megawatt bij Vlaamse glastuinbouwers. Mijn inschatting is dat dit volgend jaar toeneemt tot 170 Megawatt. Deze gebruiken stroom voor de opwarming van water waarmee telers dan hun serre verwarmen. Hiermee heeft de glastuinbouw een middel in huis om het stroomnet te ontlasten als er te veel productie van groente energie is. De e-boilers kunnen in de zomer minder doen, omdat telers dan minder verwarmen."

Acht u een herhaling van de energiecrisis mogelijk?

Marien: "Nee, het lijkt me onwaarschijnlijk dat de gasprijzen weer richting de 250 euro gaan. De gasprijs wordt voor een groot deel bepaald door marktverwachtingen en handel tussen partijen die het gas niet echt gaan verbruiken. Ik denk niet dat er nog handelspartijen zijn die bereid zijn om gas tegen zulke extreme prijzen in te kopen."

Waarom is het niet mogelijk voor bedrijven om meerjarig gas vast te leggen, ook voor hetgeen ze zelf in de vorm van verlichting verbruiken? Dan dekken ze alle risico af.

Marien: "Dat is niet evident. Op welk moment leg je vast? Als je nu vastklikt aan 30 euro per MWh en de concurrent legt volgende maand vast aan 20 euro per MWh, heb je een enorm concurrentieel nadeel. Daarnaast weet je vandaag ook niet wat ons vanuit de overheden boven ons hoofd hangt omdat we fossiele energie inzetten. Dit geeft een onzekere ondernemerssituatie. Bedrijven kijken daarom vaker niet meer dan een jaar vooruit en leggen hun eigen gas in etappes, gespreid vast."

De industrie klaagt over hoge energieprijzen. Het zou onze concurrentiepositie verzwakken. Wat is uw mening hierover?  

Marien: "Gelijk hebben ze. In vergelijking met anderen werelddelen ligt onze energiekost een factor 3 tot 4 hoger. Ter vergelijking: in Amerika of bijvoorbeeld Australië ligt de gasprijs momenteel onder de 15 euro per MWh. Dit betekent in de praktijk dat sommige partijen, of landen, enorm rijk worden van de energieverkoop aan Europa. Ons continent wordt met andere woorden leeggezogen en dat brengt grote risico’s met zich mee. Dat zie je nu trouwens al gebeuren. Niemand is bereid in de auto-industrie of de chemische sector te investeren, mede door de hoge energiekosten. Doordat andere landen rijk worden van de energieverkoop aan ons, kunnen zij vervolgens bij ons de kennis inkopen en deze industrie in hun land opbouwen.""

Geldt dat concurrentiële nadeel ook voor de glastuinbouw?

Marien: "Iets minder. Verse groenten en fruit is een Europees verhaal en geen mondiaal verhaal. Wij concurreren niet met Amerikaanse glastuinbouwers. Op Europees vlak verschillen de energieprijzen niet zo veel."

Hoe ziet u de toekomst van de glastuinbouw, twee jaar na de energiecrisis?

Marien: "Ik zie de toekomst met vertrouwen tegemoet. Op termijn kan de glastuinbouw van het gas af. Met elektrificatie en energie-efficiënte technieken zetten we al belangrijke stappen richting een fossielvrije sector. Tot dan toe kunnen we met onze wkk’s en warmtevraag een bijdrage leveren om het Vlaamse energienet op de been en in evenwicht te houden."